ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

بررسی شگردهای طنزپردازی عبید زاکانی

صفحه (35 - 50)
علی اشرف کریمی ، محمد خسروی شکیب (نویسنده مسئول)، محمدرضا جلیلیان ، صفیه مرادخانی
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1399

چکیده
زمینه و هدف: نوع طنز بعنوان یک ژانر ادبی همواره از دیرباز در ادبیات این سرزمین با شدّت و ضعف حضور داشته است. طنز نوشته ای انتقادی است که با شهد ظرافت درآمیخته، یعنی یک طنزپرداز با زیرکی و هوشیاری و بگونه ای هنری و زیبا اعتراض خود را بیان میکند که سبب خنده مخاطب نیز بشود، نه خنده ای از سر شور و شوق، بلکه خنده ای تلخ و گزنده. درواقع طنز شیوه تکامل‌یافته هجو و هزل است. به این معنی که انتقادات بجای جنبه شخصی، جنبه عمومی یافت و نیز بجای دفاع از حقوق شخص به دفاع از حقوق جامعه پرداخت. عبید زاکانی یکی از نوابغ طنزپردازی است که از شگردهای گوناگونی برای خلق انواع طنز استفاده میکند. در این مقاله به بررسی این شگردها پرداخته شده است.
روش مطالعه: پژوهش پیش رو به روش مطالعه نظری و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام گرفته است. محدوده و جامعه مطالعاتی کلیات عبیدزاکانی به تصحیح عباس اقبال آشتیانی و کوشش پرویز اتابکی است که انتشارات زوار آن را منتشر کرده است.
یافته ها: شاعران و نویسندگان طنزپرداز هر کدام به شیوه ای تقریباً معمول و رایج به این کار میپردازند؛ امّا عبید زاکانی خود خالق و مبدع شیوه های گوناگون در طنزپردازی است. او گاه به نثر و گاه به شعر، گاهی بصورت لطیفه و گاهی به شیوه اندرزنامه طنز میگوید. گاهی دست به ابداع واژه های طنزآمیز میزند، گاهی واژه ها را بصورت طنزآمیز معنا میکند. شخصیت پردازی نیز ازجمله شگردهای اوست. گاهی شخصیتهای تاریخی را دستمایه طنز خود قرار میدهد و گاهی شخصیتهای داستانی. او گاهی حیوانات را نیز بعنوان شخصیتهای داستانهای خود انتخاب میکند. عبید به ‌اندازه ای علاقه مند به بیان واقعیات و معضلات جامعه خویش است که از بکاربردن کلمات رکیک نیز دریغ نمیورزد.
نتیجه گیری: عبید از شگردهایی از قبیل استعاره تهکمیه، جناس، بازی با الفاظ، افشای بلاهت، نعل وارونه زدن، نقل حکایات فارسی و عربی، تأویل و تفسیر طنزآمیز ضرب-المثلهای رایج و استدلال طنزآمیز استفاده میکند.

کلمات کلیدی
طنز , هجو , هزل , عبید , شگردهای طنزپردازی.

• ادبیات تطبیقی: تعریف و زمینه‌های پژوهش، نظری منظم، هادی.
• (۱۳۸۹). ادبیات تطبیقی، دانشگاه باهنر کرمان، (2) 1، صص۲۲۱-۲۳۷.
• از سعدی تا جامی، براون، ادوارد. (۱۳۳۹). ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران: ابن‌سینا.
• از صبا تا نیما، آرین پور، یحیی. (۱۳۸۲). تهران: زوار.
• از کوچۀ رندان، زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۸۷). چاپ دوازدهم، تهران: امیرکبیر.
• اسرار و ابزار طنزنویسی، سلیمانی، محسن. (۱۳۹۶). چاپ دوم، تهران: سورۀ مهر.
• انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، رزمجو، حسین. (۱۳۸۵). چاپ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
• انواع ادبی، شمیسا، سیروس (۱۳۸۰). چاپ هشتم، تهران: فردوس.
• این کیمیای هستی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (۱۳۸۵). تبریز: آیدین.
• بیان و معانی شمیسا، سیروس. (۱۳۸۱). چاپ هفتم، تهران: فردوس.
• تاریخ ادبیات ایران، صفا، ذبیح‌الله. (۱۳۷۴). جلد دوم، تهران: فردوس.
• تاریخ طنز و شوخ طبعی در ایران، حلبی، علی اصغر، (۱۳۷۷). تهران: بهبهانی.
• جستاری در شگرد طنز و انواع آن در مقالات شمس، آقایانی چاوشی، لیلا.‌ (۱۳۹۶). علوم ادبی، (11) 7، بهار و تابستان، صص ۹-۳۸.
• در باب طنز، کریچلی، سیمون. (۱۳۸۴). ترجمۀ سهیل سمی، تهران: ققنوس.
• راز طنزآوری، شیری، قهرمان. (۱۳۷۷). سنجش و پژوهش، شمارۀ ۱۳ و۱۴، بهار و تابستان، صص۲۰۰-۲۱۶.
• طنز در شعر حافظ، چناری، عبدالامیر، (۱۳۸۴). پژوهش های علوم انسانی، شمارۀ ۴۵-۴۶، بهار و تابستان، صص۳۹-۵۳.
• طنز، پلارد، آرتور. (۱۳۸۶). ترجمۀ سعید سعیدی پور، تهران: نشر مرکز.
• عبید زاکانی لطیفه پرداز و طنزآور بزرگ ایرانی، باقرزاده، حمید و صاحب‌اختیاری، بهروز. (۱۳۷۵). تهران: هیرمند.
• فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما. (۱۳۸۷). تهران: مروارید.
• کلیات، عبید زاکانی. (۱۳۸۴). تصحیح و تحقیق پرویز اتابکی، تهران: زوار.
• لغت‌نامه، دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۳). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• نظریۀ طنز بر بنیاد متون برجستۀ فارسی، تجبر، نیما. (۱۳۹۰). تهران: مهر ویستا.
• هفتاد سخن، ناتل خانلری، پرویز. (۱۳۶۹). جلد سوم، تهران: توس.